5337544
نان، غذای اصلی و جداییناپذیر سفرههای ایرانی، سالهاست که با معضلی جدی به نام ضایعات نان دست و پنجه نرم میکند. آمارهای رسمی نشان میدهند که هر شهروند ایرانی به طور متوسط سالانه حدود ۱۸ کیلوگرم نان را به هدر میدهد؛ رقمی که نه تنها بار سنگینی بر اقتصاد کشور تحمیل میکند، بلکه زنگ خطری برای امنیت غذایی و سلامت جامعه نیز محسوب میشود. کاهش این حجم عظیم از ضایعات نان عمدتاً در مرحله مصرف خانوارها قابل دستیابی است، اما ابعاد گستردهتر این مشکل، نیازمند رویکردی جامع از تولید تا سفره است.
ضایعات نان در ایران: ابعاد یک اسراف ملی
ایران با وجود آنکه تنها یک درصد از جمعیت جهان را به خود اختصاص داده، حدود ۲.۵ درصد گندم مصرفی جهان را استفاده میکند که نشاندهنده مصرف بالای نان در کشور و اهمیت فرهنگی آن در رژیم غذایی ایرانیان است. این میزان مصرف بالا، در کنار حجم چشمگیر ضایعات نان، وضعیت نگرانکنندهای را ترسیم میکند. کارشناسان، ضایعات نان را به عنوان یکی از بزرگترین اسرافهای ملی میدانند که در طول سالیان متمادی خسارات هنگفتی به اقتصاد کشور وارد کرده است. بخش قابل توجهی از یارانه تخصیصیافته به نان، عملاً از طریق هدر رفت فیزیکی گندم، آرد و نان از بین میرود و این سرمایه ملی به جای تأمین امنیت غذایی، به ضایعات تبدیل میشود. این مشکل تنها محدود به ایران نیست؛ کشورهای توسعهیافتهای چون بریتانیا، سوئد، آمریکا و آلمان نیز با معضل ضایعات نان در مراحل تولید و مصرف مواجه هستند، اما سهم خانوارها و کیفیت تولید در ایران، ابعاد متفاوتی به این مسئله بخشیده است.
ریشههای اصلی هدر رفت نان در چرخه تولید تا مصرف
بررسیها نشان میدهد که قسمت اعظم ضایعات نان، حدود ۳۰ درصد، در مرحله مصرف خانوارها ایجاد میشود. این پدیده، محصول ترکیبی از عوامل متعدد در سراسر زنجیره تامین و مصرف نان است:
قیمت پایین نان: ارزش اقتصادی پایین نان در نظر مصرفکننده، گاهی اوقات منجر به عدم دقت در نگهداری و مصرف بهینه آن میشود.
مشکلات در فرآیند پخت و تولید: عدم آموزش کافی نانوایان، رعایت نکردن اصول صحیح تهیه و استراحت خمیر، استفاده از افزودنیهای نامناسب مانند جوش شیرین، نمک زیاد و بلانکیت، و همچنین عدم دقت در پخت، منجر به تولید نانی با کیفیت پایین، طعم نامطلوب و ماندگاری کم میشود که عامل اصلی افزایش ضایعات نان است.
کیفیت آرد و تجهیزات: نوع آرد تحویلی به نانواییها و کیفیت متغیر آن، به علاوه قدیمی بودن و نامناسب بودن دستگاههای پخت، از دیگر عوامل موثر بر کیفیت نان تولیدی است.
نحوه عرضه و توزیع: شیوههای نادرست عرضه و توزیع، نازک بودن بیش از حد برخی انواع نان (مانند لواش) و نحوه بستهبندی نامناسب، میتواند به افزایش ضایعات نان بیفزاید.
عادات مصرفی خانوار: خرید بیش از نیاز، نگهداری نامناسب نان در خانه (به ویژه در محیطهای گرم و مرطوب)، و عدم استفاده از نانهای باقیمانده از جمله مهمترین دلایل هدر رفت در سطح خانوار است. مطالعاتی در تهران نشان میدهد که نان لواش با ۳۵ درصد و تافتون با ۳۷ درصد، بالاترین میزان ضایعات نان را داشتهاند، در حالی که نان سنگک با ۲۸ درصد، کمترین هدر رفت را نشان میدهد که عموماً به دلیل کیفیت بهتر و بافت متراکمتر آن است.
تبعات بهداشتی و اقتصادی ضایعات نان کپکزده
یک تصور نادرست رایج در جامعه این است که ضایعات نان، به ویژه نان کپکزده، را میتوان به مصرف خوراک دام رساند و نباید آن را ضایعات تلقی کرد. اما این رویکرد، خطرات بهداشتی جدی برای دام و در نهایت انسان به همراه دارد. ضایعات نان، به ویژه نانهایی که در شرایط نامناسب نگهداری شده و کپک زدهاند، بستر مناسبی برای رشد میکروارگانیسمها از جمله قارچها هستند. شایعترین آلودگی کپکی در نان، آفلاتوکسینها (Aflatoxins) هستند. آفلاتوکسینها سموم قارچی قوی و سرطانزا هستند که توسط گونههای خاصی از قارچهای آسپرژیلوس (بهویژه Aspergillus flavus و Aspergillus parasiticus) تولید میشوند.
مصرف نان کپکزده توسط دامها، به ویژه دامهای شیری، باعث ورود این سموم به بدن آنها و سپس به شیر میشود. آفلاتوکسین M1 که محصول متابولیسم آفلاتوکسین B1 در بدن دام است، وارد شیر شده و به دلیل مقاومت بالا به فرآیندهای حرارتی (مانند پاستوریزاسیون)، میتواند سلامت مصرفکنندگان فرآوردههای لبنی را به خطر اندازد و عوارض وخیمی از جمله مسمومیت کبدی و سرطان را در انسان ایجاد کند. بنابراین، استفاده از ضایعات نان کپکزده برای تغذیه دام نه تنها توجیه اقتصادی ندارد، بلکه یک تهدید جدی برای سلامت عمومی محسوب میشود.
راهکارهای جامع مقابله با ضایعات نان در سطوح مختلف
کاهش چشمگیر ضایعات نان در ایران، مستلزم یک رویکرد چندوجهی و هماهنگ در سه سطح خانوار، نانوایی و سیاستگذاری کلان است:
۱. راهکارها در سطح خانوار و نانوایی:
بهبود شیوه نگهداری نان: فریز کردن نان در بستههای کوچک برای مصرف تدریجی، گرم کردن ملایم نان فریز شده با شعله کم یا توستر برای حفظ کیفیت و طعم.
خرید هوشمندانه: خرید به اندازه نیاز روزانه یا چندبار در هفته به جای خرید زیاد و انبار کردن، استفاده از پارچههای نخی یا کیسههای پارچهای در زمان خرید نان برای جلوگیری از تعریق و کپکزدگی.
استفاده بهینه از نان مانده: تبدیل نان خشک به پودر سوخاری و استفاده از آن در غذاهایی مانند سوپ، آش، کوفته و شامی.
بهبود کیفیت تولید نان: استفاده از آرد استاندارد و مناسب برای هر نوع نان، بهبود فرآیند خمیرگیری و استراحت خمیر برای افزایش ماندگاری، آموزش مداوم نانوایان و افزایش مهارت آنها در پخت نان باکیفیت.
تنظیم میزان تولید: تعیین مقدار پخت بر اساس نیاز واقعی محله و نوسانات فصلی، و فروش نان در اندازههای مختلف برای پاسخگویی به نیاز خانوادههای کوچک و بزرگ.
۲. راهکارهای سیاستی و نظارت کلان:
اصلاح نظام قیمتگذاری: ابلاغ نرخ سالیانه نان بر اساس قیمت تمام شده واقعی، که میتواند به افزایش ارزش اقتصادی نان و کاهش ضایعات نان کمک کند.
افزایش نظارت و استانداردسازی: نظارت دقیق بر فرآیند تبدیل گندم به آرد، جلوگیری از قاچاق و تقلب در این بخش، و تولید و توزیع انواع آرد با کیفیت ثابت و استاندارد برای هر نوع نان.
حمایت از نوسازی: حمایت هدفمند از نانواییهای صنعتی و نیمهصنعتی و نوسازی تجهیزات نانواییهای سنتی برای بهبود کیفیت تولید و افزایش بهرهوری.
آموزش عمومی و فرهنگسازی: راهاندازی کمپینهای رسانهای گسترده برای آموزش شیوه صحیح نگهداری و مصرف نان، و تشویق مردم به خرید مسئولانه و استفاده از نان سالم و با کیفیت.
اصلاح نظام یارانهای: حذف سوبسید مستقیم و اعطای آن به انتهای چرخه (مصرفکننده) از طریق کارتهای خرید نان یا سهمیهبندی هوشمند، میتواند به کاهش هدر رفت نان کمک شایانی کند و یارانهها را هدفمندتر سازد.
جمعبندی:
ضایعات نان در ایران یک چالش چندوجهی است که راهحل آن نیز در گرو همکاری و اقدامات هماهنگ از سوی تمام ذینفعان است. از مسئولیتپذیری فردی در خانوادهها و تغییر عادات مصرفی گرفته تا ارتقاء کیفیت در نانواییها و اصلاحات ساختاری در سطح سیاستگذاری، همه و همه میتوانند به کاهش این اسراف ملی و حفظ این سرمایه حیاتی کمک کنند. تمرکز بر آموزش، نظارت و حمایت هوشمندانه، کلید دستیابی به این هدف و تضمین امنیت غذایی و سلامت جامعه خواهد بود.
مجله زیبایی و سلامت دکتر آناهیتا کریمی
مطالب مرتبط
- چالش سوختگی در ایران؛ سالانه ۳۰۰ هزار مراجعه به مراکز درمانی و کمبود جدی تختها
- افزایش چشمگیر موارد آنفلوآنزا در کشور، زنگ خطر تکرار بحرانهای سلامت را به صدا درآورد
- اوجگیری آنفلوآنزا و هشدار وزارت بهداشت: تختهای مراکز درمانی کودکان تحت فشار شدید قرار گرفت
- موج گسترده آنفلوآنزا ایران را فراگرفت؛ آمار ابتلا سه برابر حد هشدار سلامت عمومی شد
About the Author
